Κυριότερα είδη είναι η αστική ή κοινή χελιδόνα και η αγροδίαιτος χελιδόνα. Όλα τα είδη έχουν κοινά χαρακτηριστικά το μικρό και κομψό σώμα, το βαθιά σχισμένο στόμα, το τριγωνικό ράμφος. Τα συναντάμε σε ολόκληρη σχεδόν τη γη.
Στη χώρα μας, κατά το Μάρτιο ή Απρίλιο, εμφανίζονται τα πρώτα χελιδόνια, προάγγελοι της άνοιξης. Σιγά - σιγά, εφ' όσον ο καιρός βελτιώνεται, ο αριθμός τους αυξάνεται. Τέλος κατά το Μάιο, όταν έχουν όλα συγκεντρωθεί σε μια περιοχή, συνεργάζονται δύο - δύο για την κατασκευή της φωλιάς τους, όπου θα γίνει η γέννηση και η επώαση των νέων χελιδονιών.
Συνήθως, τα χελιδόνια, σε κάθε μετανάστευση αναζητούν την παλιά φωλιά τους που είχαν αφήσει από την περασμένη χρονιά. Στη φωλιά τους δίνουν το σχήμα κυπέλλου ή σφαιρικό με μικρή οπή για την είσοδο. Τη φτιάχνουν στους εξωτερικούς τοίχους κατοικιών, κάτω από στέγες, σε ρωγμές βράχων κλπ., από πηλό ανακατεμένο με σίελο, ξερά χόρτα, και φτερά. Η φωλιά δέχεται τα 4 - 6 αυγά, από τα οποία θα βγουν οι απόγονοι.
Η επώαση διαρκεί 12 μέρες, και, κατά τη διάρκειά της, το αρσενικό χελιδόνι φροντίζει για τη διατροφή της συντρόφου του. Μετά την εκκόλαψη οι γονείς δείχνουν εξαιρετική φροντίδα για τα μικρά τους. Τις πρώτες μέρες τα ταίζουν με μικρά έντομα. Αργότερα πρέπει να τα μάθουν πώς να πετούν και να βρίσκουν μόνα τους την τροφή.
Τα χελιδόνια, όταν πετούν, κρατούν ανοικτό το βαθύ ράμφος τους, το οποίο έτσι λειτουργεί σαν απόχη των εντόμων και των σκνιπών. Επίσης, όταν πετούν, αρπάζουν έντομα που κάθονται πάνω σε φύλλα δέντρων. Σπάνια χρησιμοποιούν το έδαφος για τη μετακίνησή τους. Έχει υπολογιστεί ότι κάθε ημέρα διατρέχουν πετώντας πάνω από 600 χιλιόμετρα. Επειδή τρώνε τα έντομα είναι ωφέλιμα πτηνά. Μπορούμε να τα θεωρήσουμε "φυσικά εντομοκτόνα".
Κατά το φθινόπωρο όμως τα έντομα αρχίζουν να σπανίζουν. Τότε τα χελιδόνια συγκεντρώνονται στις στέγες και στα τηλεφωνικά σύρματα και αναχωρούν για τις θερμότερες χώρες, κυρίως για την Αφρική, απ' οπου κι έρχονται περνώντας ολόκληρη την έρημο Σαχάρα και τη Μεσόγειο θάλασσα. Πολλές φορές τυχαίνει να τα βρει καταιγίδα στ ανοιχτά κι ετσι μην έχοντας που να σταθούν, πεθαίνουν μαζικά ολόκληρα κοπάδια.
Το χελιδόνι είναι πτηνό εύθυμο, αεικίνητο, με χάρη. Την άφιξή του, οι κάτοικοι της πόλης ή του χωριού τη χαιρετίζουν ως χαρμόσυνο γεγονός, ενώ την αναχώρησή του τη βλέπουν με θλίψη γιατί τους αναγγέλλει τον ερχομό του μελαγχολικού φθινοπώρου. Ο λαός μας δεν πιστεύει ότι το μικρό αυτό πουλί μπορεί να ταξιδέψει τόσο μεγάλες αποστάσεις. Φαντάζεται λοιπόν πως ταξιδεύει στη ράχη άλλων πτηνών όπως είναι οι γερανοί. Άλλοτε πίστευαν ότι το σώμα του χελιδονιού θεραπεύει διάφορες αρρώστιες. Χελιδόνι στ' όνειρο συμβολίζει την θεϊκή βοήθεια που έρχεται άμεσα. Το χελιδόνι είναι στενά συνδεδεμένο με τον άνθρωπο όσο κανένα άλλο πτηνό, έγινε στίχος, τραγούδι, ελπίδα κι αναγέννηση.
Τα χελιδονίσματα
Οι μητέρες δένουν ακόμα και σήμερα στα χέρια των παιδιών τους ένα βραχιόλι από πολύχρωμες κλωστές, που το λένε «μάρτη», για να μην τα «μαυρίσει» ο ήλιος. Είναι ένα μαγικό προφύλαγμα για τη νέα εποχική περίοδο. Το περίδεμα αυτό το φορούσαν τα παιδιά ως τη Ανάσταση ή ώσπου να πρωτοδούν χελιδόνι.
Το μήνα αυτό τα παιδιά έφτιαχναν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδόνας, το οποίο στόλιζαν με ζουμπούλια. Έπειτα το γύριζαν από σπίτι σε σπίτι σ' όλο το χωριό τραγουδώντας τραγούδια για τον ερχομό των χελιδονιών. Οι νοικοκυρές έδιναν στα παιδιά σίγουρα αυγά και αν είχαν λεφτά. Είναι σημαντικό ότι το έθιμο αυτό επιβιώνει από τους αρχαίους Έλληνες και σε άλλα μέρη της πατρίδας μας όπως σε άλλα μέρη της Μακεδονίας, τη Θράκη, Δωδεκάνησα. Πρόκειται για τα λεγόμενα «χελιδονίσματα» τα ανοιξιάτικα κάλαντα.
Το τέλος του Χειμώνα και τον ερχομό των χελιδονιών γιόρταζαν τα παιδιά από την αρχαιότητα με τα "χελιδονίσματα". Ο συγγραφέας Αθηναίος (2ος αιώνας μ.Χ.) έχει διασώσει ένα "χελιδόνισμα" που τραγουδούσαν τα παιδιά .Στα πρώτα βυζαντινά χρόνια, το "ελληνικό" έθιμο της χελιδόνας θεωρήθηκε ειδωλολατρικό και στην αρχή απαγορεύτηκε από την εκκλησία. Παρ' όλα αυτά όμως τα παιδιά συνέχιζαν να τραγουδούν τον ερχομό της Άνοιξης και έτσι το έθιμο διατηρήθηκε όπως ακριβώς και στην αρχαιότητα με το ξύλινο χελιδόνι και το τραγούδι τους. Είναι γνωστό το εξής χελιδόνισμα:
Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα ήρθε πάλι η χελιδόνα κάθισε, και λάλησε και γλυκά κελάηδε...
Έφυγα κι αφήκα σύκα και σταυρό και θημωνίτσα κι ήρθα πύρα κι ηύρα φύτρα χόρτα, σπάρτα, βλίστρα βλίστρα, βλίστρα, φύτρα, φύτρα.
Οργανωμένοι ταξιδιώτες;
Σήμερα οι πολυκατοικίες και τα σπίτια από μπετόν δεν είναι οι κατάλληλοι χώροι για το φώλιασμά τους επειδή υπερθερμαίνονται. Επίσης με την αποξήρανση των υδροβιότοπων, που ήταν οι σταθμοί ανεφοδιασμού τους κατά το μακρινό μεταναστευτικό ταξίδι τους, μειώθηκε ο αριθμός τους.
Τη σχέση τους πάντως με τους υδροβιότοπους οι αρχαίοι την είχαν διαπιστώσει. Μάλιστα, επειδή δεν ήταν εύκολο να διανοηθούν ότι αυτά τα πουλάκια μπορούσαν να διανύσουν τεράστιες αποστάσεις από τη Ν. Αφρική στην Ευρώπη, θεωρούσαν ότι περνούν τον χειμώνα με άλλη μορφή ζωής στους υδροβιότοπους.
Πώς όμως τόσο μικρά και λεπτά πουλιά, μόλις 20 γραμμαρίων, να καταφέρνουν να κάνουν τόσο μεγάλες διαδρομές; Πώς γνωρίζουν πότε πρέπει να μετακινηθούν; Πώς βρίσκουν τον δρόμο τους και ξαναγυρίζουν στην ίδια φωλιά από την οποία ξεκίνησαν; Ας εξετάσουμε, κατ' αρχήν, το ποιος τα προειδοποιεί για τη δύσκολη περίοδο που έρχεται. Στο σημείο αυτό πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η θερμοκρασία, επειδή από χρόνο σε χρόνο μπορεί να διαφέρει, σίγουρα δεν μπορεί να είναι ο κρίσιμος παράγοντας. Τα χελιδόνια πρέπει να αναχωρήσουν προτού έρθει η δύσκολη περίοδος, δηλαδή να την προβλέψουν. Αν αργήσουν να φύγουν, το ταξίδι τους μπορεί να μην πραγματοποιηθεί ποτέ. Από πειράματα που έγιναν φαίνεται ότι την εντολή τη δίνει το μήκος της ημέρας, επειδή είναι το ίδιο στις ίδιες ημερομηνίες.
Η μετακίνησή τους απαιτεί και καύσιμα. Πώς αλλιώς θα κατάφερναν να διανύσουν τόσο μεγάλες αποστάσεις χωρίς προηγουμένως να έχουν φροντίσει για την αποθήκευση της απαραίτητης ενέργειας; Εχει παρατηρηθεί ότι την περίοδο που πλησιάζει η αναχώρησή τους συσσωρεύουν στο σώμα τους λίπος. Είναι η ουσία που προσφέρει την περισσότερη ενέργεια για το ίδιο βάρος. Εφόσον πετούν, πρέπει να είναι και όσο το δυνατόν ελαφρότερα. Στο ταξίδι τους καταναλώνουν αυτό το λίπος. Γι' αυτό οι κυνηγοί λένε ότι τα τρυγόνια της άνοιξης που έρχονται στη χώρα μας είναι αδύνατα ενώ εκείνα που διέρχονται το φθινόπωρο είναι περισσότερο νόστιμα. Την άνοιξη που φθάνουν έχουν ήδη διανύσει πετώντας μεγάλες αποστάσεις και έχουν καταναλώσει το λίπος-καύσιμο, ενώ όταν ξεκινούν το φθινόπωρο για τον Νότο έχουν πάνω τους σχεδόν όλο το λίπος.
Εχοντας υπόψη τα παραπάνω, είναι τελείως λογικό να βλέπουμε τα χελιδόνια που έρχονται την άνοιξη να ζευγαρώνουν αμέσως, να επωάζουν και στη συνέχεια να ταΐζουν τα μικρά τους. Πρέπει τα χελιδονάκια να προλάβουν να μεγαλώσουν και να αποθηκεύσουν καύσιμα έτσι που να μπορέσουν να μετακινηθούν το φθινόπωρο και να επιβιώσει το είδος.
Τα τελευταία χρόνια λοιπόν ομολογώ ότι είναι ευχάριστη έκπληξη η διαπίστωση πως ξαναέρχονται τα χελιδόνια σε πολλά σημεία της χώρας μας. Ολοι οι χώροι που προσφέρονται είναι δυνατόν να γεμίσουν με φωλιές χελιδονιών και γι' αυτό ας τις προστατέψουμε. Δυστυχώς αρκετοί δυσανασχετούν επειδή τους λερώνουν τις βεράντες με τις κουτσουλιές τους. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι ένα χελιδόνι που βγαίνει από το αβγό του την άνοιξη, ώσπου να φύγει το φθινόπωρο για τη Νότια Αφρική, έχει καταναλώσει για τροφή γύρω στα 150.000 έντομα, από τα οποία το 90% αποτελείται από κουνούπια και μύγες!
(Νίκος Μάργαρης, καθηγητής Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου)
Το παρακάτω site έχει να κάνει με την προστασία των χελιδονιών, ειδικά στα σύγχρονα αστικά κέντρα και το βίντεο μιλά για προκατασκευασμένες φωλιές που βοηθούν τα πουλιά στο ζευγάρωμά τους αντικαθιστώντας το κακό που προκαλεί η σύγχρονη αρχιτεκτονική να μην μπορούν να κατασκευάσουν τα ίδια τις φωλιές τους.
Ένα το χελιδόνι;...
Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχει μόνο ένα είδος χελιδονιού. Όμως η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν αρκετά διαφορετικά είδη με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Διαφέρουν όχι μόνο στο χρωματισμό του φτερώματος και στο σχήμα τους, αλλά και στον τρόπο που κατασκευάζουν την φωλιά τους καθώς και από τον τόπο που συναντώνται.
Το Σπιτοχελίδονο Delichon urbica είναι το πιο γνωστό είδος, σχετικά μικρόσωμο, με μέγεθος που κυμαίνεται από 13,5-15 εκατοστά, με μαύρα φτερά, γυαλιστερό μπλε-μαύρο σε κορώνα, μανδύα και ώμους, που έρχεται σε αντίθεση με την λευκή κοιλιά και το λευκό ουροπύγιο, πόδια κοντά, που καλύπτονται από λευκά φτερά, κοντή και ελαφρά ψαλιδωτή ουρά. Εμφανίζεται στην χώρα μας από τα μέσα του Φλεβάρη και αναπαράγεται σε αστικές κυρίως περιοχές χτίζοντας την πήλινη φωλιά του σε μπαλκόνια, και γεφύρια. Τα βλέπουμε συχνά να κάθονται κατά σμήνη στα ηλεκτρικά σύρματα.
Το Ορθοχελίδονο (Riparia riparia) είναι το μικρότερο είδος χελιδονιού, με μέγεθος που κυμαίνεται από 12-13 εκατοστά. Συναντάται κυρίως σε κάθετες αμμώδεις ή χωμάτινες όχθες όπου και σκάβει φωλιές μέχρι και ενός μέτρου βάθος. Το φτέρωμά του είναι μουντό γκριζοκάστανο σε κορώνα μανδύα και πλάτη, με λευκό λαιμό και κοιλιά και καλοσχηματισμένη σκούρα ζώνη στήθους, σκούρα πόδια και ουρά που είναι κοντή αλλά ξεκάθαρα διχαλωτή.
Το Βραχοχελίδονο (Ptyonoprogne rupestris) είναι ένα ενδημικό είδος που διαχειμάζει στην Νότια Ελλάδα. Προτιμά το υψόμετρο και φωλιάζει σε απότομους γκρεμούς και βράχους. Είναι ελαφρώς μεγαλύτερο από τα δύο προηγούμενα είδη. Έχει ελαφρώς γκριζόλευκο στήθος, γκριζοκαφέ φτέρωμα σε κορώνα, μανδύα, πλάτη και φτερά, ενώ κάτω από τον λαιμό διακρίνονται αχνές γκρίζες γραμμώσεις. Η ουρά είναι σχεδόν τετραγωνισμένη και σκούρα.
To Μιλτοχελίδονο (Hirundo daurica) είναι από τα πιο μεγαλόσωμα είδη χελιδονιών το μέγεθος του οποίου αγγίζει τα 19 εκατοστά. Φωλιάζει κυρίως σε βουνά και βράχια, αλλά πολύ συχνά συναντάται και σε αστικές περιοχές επιλέγοντας, γέφυρες, κτίρια ή χαλάσματα για να χτίσει την πήλινη φωλιά του. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της φωλιάς είναι ότι έχει μια μακριά σήραγγα εισόδου για να προφυλαχθεί από τους εχθρούς του. Έχει μικρή μαυρογάλαζη κορώνα, μανδύα και ώμους, μαύρα μακριά φτερά και μαύρη πολύ μακριά ουρά και ουροπύγιο. Διακρίνεται μια καστανή ζώνη στα πλάγια του κεφαλιού που συνεχίζει και στον σβέρκο. Η κοιλιά και το στήθος είναι ανοιχτόχρωμα με αχνές γραμμώσεις.
Το Σταυλοχελίδονο (Hirundo rustica) αγγίζει τα 21 εκατοστά και προτιμά τις αγροτικές περιοχές , χτίζοντας την μεγαλόσχημη, ανοιχτή, καλαθωτή φωλιά του σε χαλάσματα, σκεπές και κτίσματα. Έχει την χαρακτηριστική εμφάνιση του χελιδονιού, μαύρα μακριά φτερά, και μακριά ψαλιδωτή ουρά, λευκό στήθος, κοιλιά και υπογάστριο, μέτωπο και λαιμός στο χρώμα της σκουριάς, και μαυρογάλαζη ζώνη στήθους.
